Suriye’den ‘tazminat hakkı’ açıklaması
Suriye’de 2011 yılında özgürlük talepleriyle başlayan halk hareketlerini Beşşar Esad rejiminin şiddet kullanarak bastırmak istemesiyle patlak veren iç savaşta, rejim destekçisi birtakım ülkeler savaşa direkt müdahil olarak Suriye’ye sevk ettikleri nizamlı ordular ve milislerle yerleşim yerlerinde büyük tahribatlara yol açtı.
Rejm ordusu bombardımanlarının yetersiz kaldığı hücumlara destekçi devletler direkt katılarak milyonlarca insanın hayat alanını yıkıma uğrattı.
Suriye’nin Şam, Halep, Hama, Humus, İdlib ve Deyrizor kentleri başta olmak üzere en büyük yerleşim yerleri, sivil nüfusu da bölgeden çıkarmak için havadan ve karadan ağır biçimde bombalandı.
Birleşmiş Milletler (BM) Milletlerarası Hukuk Komitesi’nin (ILC) 2001 yılında kabul ettiği Devletlerin Memleketler arası Haksız Fiillerinden Kaynaklanan Sorumluluğu Unsurları (ARSIWA), devletlerin hukuka alışılmamış hareketlerinden doğan ziyanları tam olarak tazmin etmesi gerektiğini öngörüyor.
ARSIWA’nın 16. unsuruna nazaran, bir devlet direkt kendisine yönelik yahut öteki devletlerle birlikte kendisini de etkileyen bir ziyan meydana geldiğinde, ihlalden sorumlu devletten hesap sorma hakkına sahip bulunuyor.
ILC’nin düzenlemesine nazaran, silahlı kümelerin hukuka ters hareketinin müdahil olan öteki devlete atfedilebilmesi için kesinlikle devlet organları tarafından gerçekleştirilmesi gerekmiyor.
Talimatı, idaresi yahut denetimi altında hareket eden kişi ve kümelerin aksiyonları de müdahil olan devlete atfedilebiliyor.
Düzenlemenin 36. hususu, sorumlu devletin tazminat yükümlülüğünü düzenliyor. Buna nazaran, memleketler arası hukuka ters aksiyonda bulunan devlet, eski hale getirme yoluyla karşılanamayan ziyanı tazmin etmekle yükümlü bulunuyor
Buna nazaran Suriye, topraklarında ihlallere sebep olan devletlere ve bu devletlerin organlarının yanı sıra talimatı, idaresi ya da denetimi altındaki kişi yahut kümelerin hareketlerinden de ARSIWA’nın 42. unsuru uyarınca başka devletlerin sorumluğunu ileri sürebiliyor.
Emsal kararlar
Uluslararası Adalet Divanının (UAD) 1986’da verdiği Nikaragua kararı da ABD’nin Nikaragua topraklarındaki silahlı örgütleri eğitmek, silahlandırmak ve finanse etmek suretiyle içişlerine karışmama yükümlülüğüne ve memleketler arası hukuka muhalif hareket ettiğini belirtti.
Bunun ABD’nin devlet sorumluluğunu gerektirdiğine hükmeden UAD, ABD’nin, Nikaragua’nın tüm ziyanlarını tazmin etmesini kararlaştırdı.
Benzer biçimde, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, topraklarındaki iç savaşta yer alan silahlı kümeleri destekleyen Uganda’ya karşı açtığı davada UAD, Uganda’nın, Kongo Demokratik Cumhuriyeti’ne 330 milyon dolar ödemesine hükmetti.
Suriye’ye getirilen yabancı gruplar
BM İnsan Hakları Kurulunun kurduğu Bağımsız Memleketler arası Suriye Araştırma Komitesinin raporlarına nazaran, başka devletlerin de desteklediği çok sayıda yabancı silahlı örgüt, Suriye’de binlerce sivilin vefatına ve zorla yerinden edilmesine neden olarak sivil yerleşimleri ve altyapıyı yok etti.
UAD’nin Nikaragua ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti davalarındaki tazminat kararları, Suriye üzere çok sayıda devletin yabancı savaşçılardan oluşan vekil kümeler aracılığıyla müdahil olduğu çatışmalarda tazminat talep edilebilmesi için güçlü bir türel taban sağlıyor.
Bu içtihatlar çerçevesinde, kelam konusu devletlerin neden oldukları ziyanları tazmin etme yükümlülüğü doğabiliyor.
UAD’nin yaklaşımına nazaran, silahlı çatışma ortamında kesin ziyan tespitinin zorluğu dikkate alınarak daha esnek bir ispat standardı uygulanması Suriye açısından diğer devletlerden tazminat talep etmesi durumunda ispat yükünü hafifletiyor.
Tazminat hesaplanması ve ödenmesi
Suriye’nin yeni idaresi, devletlerin sorumluluğuna gitmek için birinci olarak direkt tazminat istediği ülkelerle müzakereler, ikinci olarak BM Güvenlik Kurulu’na müracaat yahut UAD’de dava açma biçiminde üç yol izleyebilir.
UAD’ye müracaat durumunda mahkeme, Nikaragua ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin açtığı davalardaki üzere evvel müdahil devletin sorumluluğunu tespit edip tazminat ölçüsü ve ödeme halini devletlerin kendilerinin belirlemesine, bunun mümkün olmadığı durumlarda da mahkeme tarafından tespit edilmesine imkan verebiliyor.
Divana nazaran, hukuka ters hareket sonucu ortaya çıkan zararın tam olarak tazmin edilmesi ve hukuka alışılmamış aksiyon hiç yapılmamış üzere eski hale getirilmesi gerekiyor.
Mahkeme tazminat hesaplamasında yine inşa maliyetleri üzere maddi ziyanların yanı sıra manevi ziyanları da sorumlu devlete ödettiriyor.
UAD, Kongo Demokratik Cumhuriyeti-Uganda kararında şahsi ziyanları değerlendirirken mevt, yaralanma, cinsel şiddet, azap ve zorla yerinden etme üzere kategorileri farklı ayrı ele alarak 225 milyon dolar, mülkiyet ziyanları için 40 milyon dolar ve doğal kaynakların haksız kullanımı sebebiyle 60 milyon dolarlık tazminata hükmetti.
Benzer biçimde, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Amerikalılararası İnsan Hakları Mahkemesi içtihatları, devletlerin devlet dışı silahlı kümelere verdikleri askeri, ekonomik, mali ve siyasi dayanağın, devlet sorumluluğu doğurması için kâfi olduğunu ortaya koyuyor.
Bu mahkemeler ayrıyeten, işgal ve hücumlardan ziyan gören sivillerin, kendi ülkelerini işgal eden ya da saldıran yabancı devletlere karşı ferdî tazminat davası açabilmelerine de imkan tanıyor.
AA
