Halep Kalesi’nde üretilen ‘Arap sabunu’ ve sabunun tarihi

Halep Kalesi içinde bir fabrika ve Avrupa’dan Asya’ya kadar dünyanın birçok noktasına ihraç edilen Arap sabunu… Bu sabunun Arap topraklarından dünyaya yayıldığı için isminin Arap sabunu olarak lisanımıza yerleştiği biliniyor. İşte Halep ili dahil bölgemizde üretilen sabunun enteresan tarihi…

Sabunun Tarihi

Çok çeşitli metotlar bulunan sabun imalinde, en kolay usul, soğukta üretimdir. Sodyum ya da potasyum hidroaksit çözeltilerinin gerektiği, “yağ içinde su” tipinde bir emülsiyonun hazırlanmasına dayanır. Sıvı yağ birleşenleri ve derişik alkali çözeltisinin karışımına dayanan bu yol, kolay olduğu için küçük tesislerde uygulanır; eserin âlâ kullanılmasını engelleyen sabunlaşmış kısımların, sabun kütlesi içinde kalmaları üzere değerli bir sakıncası vardır. “Marsilya”tipi diye isimlendirilen klasik teknikte, sırasıyla hamurlaştırma, tuzlama, pişirme ve arıtma süreçleri uygulanır.

Sabun hamuru daha sonra soğumaya bırakılır. 35-40 kg.lık paralel yüzler haline getirilir ve kalıplar halinde kesilir. Bugün sabunlar, ısıtıcı çift çeperli bir besleme haznesi içinde tutulur ve hücreli pres filtrelere benzeyen bir soğutma presine sürülür. Daima çalışan daha çağdaş aygıtlar sabunu hem soğutur hem de suyunu alır; böylelikle toz sabun elde edilir.

Geleneksel yordamların yerini alan başka tarzlar de vardır. Bunlardan birinde hammaddelerin hidrolizden çıkan ve düşük basınç altında damıtılarak saflaştırılan yağ asitleri kullanılır; bu asitler, alkali oksitler, alkali karbonatlar yahut organik bazlarda nötrleştirilir. Bu biçimde elde edilen eserler ekseriyetle tuvalet sabunu üretiminden kullanılır.

Gerçek daima sabun imali 1934’e gerçek ortaya atıldı. “Clayton” metodunda yüksek sıcaklık uygulanır ve sonra tekrar hidratlanan susuz bir sabun elde edilir. Gunther Jacobs’un “JPC” formülünde, yağları eritmek ve sodyum hidroksitle emülsiyon oluşturmak için etkisiz bir eritici kullanılır; elde edilen kütle, atmosfer basıncından daha düşük bir basınç altında, cm.ye 7 gr.lık bir tansiyonun tesirinde bırakılarak, eriticinin ve glikolin buharlaştırılması sağlanır. “Du pont de Nemours” yolunda, Marsilya usulüyle birebir unsurlar uygulanır ve üretimin her etabında merkez kaç süreci yapılır. “Yağ içinde su” tipinde bir emülsiyonun kullanıldığı “Monsavon” prosedürü, arı sabunda % 61 yağ asidi ve % 0.2 sodyum hidroksit fazlası olacak biçimde, düşük sıcaklıkta deriştirme alkali çözeltisiyle yapılır; sıcak bir çepere temas ederek başlayan yansıma ekzotermik olduğu için kendi kendine sürer. Sabun, kule içinde, derişikliği hudut hidroksit çözeltisine eşit olan derişik hidroksit çözeltisiyle yıkanır ve arıtma, bir ölçü düz sabunun erilitildiği ve esmer kısımların elde edildiği yavaşça alkali bir su katılarak yapılır. Fazlar (yüzde 75 sabun, yüzde 25 esmer faz), çift zarflı kaplarda 12- 24 saat dinlendirilerek ayrılır. Esmer faz böylelikle, arı sabundan ve hudut hidroksit çözeltisinden, muhakkak bir ölçü sodyum klörür katılarak ayrılır.

Tedavide sabun

Önceleri tıpta ‘hariçten tedavi edici’ olarak ele alınan sabun, vakitle beden paklığı için kullanılmaya başlandı. Geçmişten günümüze sabun, bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkışında dezenfekte olarak kullanılıyor. Şahsî temizliklerine düşkün olan Mısırlılar, deri hastalıklarından korunmak için, hayvan ve zerzevat yağları ile alkalinli tuzdan elde edilmiş sabunsu bir unsurla yıkanıyorlardı.

Bu halde hem şahsî temizliklerini yerine getiriyor hem de yaralarını tedavi ediyorlardı. M.S. II. yüzyılda yaşamış eski Yunan doktoru Galenos Klaudios, sabunun deri hastalıkları paklığında tesirli olduğunu belirtiyor, hastalarına sabunu tavsiye ediyordu. Paklığın öncüsü Musa ise, dini kararlar kadar paklık kriterlerini de öne sürüyor ve dini arınmışlığın sözü olarak İsraillileri elbiselerini pak tutmaya çağırıyordu. Musa, ziyan verici boyutlara ulaşarak kavmini tehdit eden pisliğin farkına varmıştı. Ona nazaran paklığın noksanlığı “öldürücüydü, hastalık demekti.

O vakitlerde cüzzam ve pislik eş manalı sayılıyordu.

Günümüzde de tedavide çeşitli sabunlar kullanılıyor: Bademyağı sabunu: Bademyağı ile sodyum hidroksitten elde edilir ve çeşitli ilaçlarda sıvağ olarak kullanılır. Donyağı sabunu; hayvani yağlarla sodyum hidroksitten elde edilir; alkollü çözeltisi, opedeldok balsamının temel unsurunu meydana getiren bir jeldir. Arap sabunu; potas sabunu yahut yumuşak sabun, bazen uyuz tedavisinde kullanılır. Potaslı hindistan cevizi yağı sabunu; suda uygun bir halde çözündürülüp sterilize edilerek cerrahi sabun denen sabunu meydana getirir. (ameliyattan evvel ellerin ve eldivenlerin yıkanması için kullanılır). Çeşitli ilaçlar (kükürt, ihtiyol, katran, çeşitli antiseptikler) katılmış katı sabunlar tıbbi sabunları meydana getirir ve dermatozlarda kullanılır.

Her vakit paklığı ve saflığı hatırlatan sabun, günlük yaşantımızın değerli bir kesimi…

Geçmişi M.Ö. altı binlere kadar uzanan sabun kullanımı, vakitle günlük yaşantımızın değerli bir kesimi haline geldi, vazgeçilmez oldu. Fenikeliler sabunu bulana kadar, kül ve kil klasik paklık aracı olarak kullanıyordu. M.Ö. 600’de bulunan ve kullanımı ortaçağda genişleyen sabun, tarih içinde kimi vakit pahalı bir değiş tokuş aracı olarak kimi vakitse ilaç olarak kullanıldı. Geçmişte Fenikeliler ile Galyalılar ortasında kıymetli bir takas aracı olan sabun, Roma periyodunda, bayanların en beğenilen paklık aracı haline geldi.

Sabun niteliği taşıyan hususlarla ilgili birinci yazılı evrak ise, Mezopotamya’da M.Ö. III. bin yıldan kalma kil tabletleri… Bu tabletlerde, potasyum ve yağla karıştırılarak elde edilen bir unsurdan kelam ediliyor.

Eski vakitlerden kalma bir Roma masalına nazaran, sabunu birinci kez bayanlar keşfetmiş. Hayvanların kurban edildiği Sapo Dağı’nın kıyısında bulunan Tiber Irmağı’nda çamaşırlarını yıkayan bayanlar, çamaşırlarını eskiye oranla daha az gayret sarf ederek temizledikleri fark ettiler. Zira, hayvanların kurban edildiği Sapo Dağı’ndan Tiber Irmağı’na, yağmurla birlikte hayvan yağları ve odun külleri karışıyordu.

Bu karışım ise, bayanların çamaşır günü için beğenilen bir armağan oluyordu. İngiltere’nin eski halklarından Keltler de, hayvansal yağlar ve bitki küllerinden ürettikleri sabuna “Saipo” ismini verdi, bu sözcük daha sonra “Soap” olarak değişti. M.Ö. 1500’e ilişkin Ebers Papirüsinde, ferdî temizliklerine düşkün olan Mısırlılar’ın, hayvan ve zerzevat yağları ile alkalinli tuzdan elde edilen sabunsu bir hususla yıkandıkları belirtiliyor.

Yunanlılar’a bakacak olursak, onlar da en az Mısırlılar kadar paklığa değer veriyorlardı. Sabun kullanmayan Yunanlılar, bedenlerini yağ ve killerle sıvadıktan sonra, kum ya da sünger taşı kesimleriyle fırçalıyor ve “strigil” denen kavisli metal bir aletle bedenlerinde oluşan tabakayı kazıyorlardı. Bunu suya girerek yıkanma ve zeytinyağı ile yağlanma izliyordu.

Ortaçağ’da Sabun

Kişisel paklığı hayli önemseyen Roma ulusunda ise, banyo kültürü epeyce yaygındı. Hamamlara çok düşkün olan Romalılarda banyo yapmak en temel toplumsal vazifeydi. MÖ. 25 yılında yüzlerce hamamın bulunduğu Roma’da banyonun altın çağı başladı. Roma’da yaşanan varlıklı banyo kültürünü, Erken Hıristiyan Kilisesi dini açıdan uygunsuz olduğu gerekçesiyle çok çabuk saf dışı bıraktı. Ancak MS.. 476’da Batı Roma’nın yıkılmasıyla birlikte Avrupa’da, hamam alışkanlığı tarihe karıştı. Ferdî temizlikte gözlenen bu gerileme ve sıhhatsiz ömür şartları, Ortaçağ Avrupa’sında büyük meselelere neden oldu. Paklık, artık halk kültürünün bir modülü değildi.

Yaklaşık 17. yy’a kadar yaşanan bu karanlık devirde ihmal edilen ferdî paklık tıpkı vakitte 14. yy.da büyük veba salgınını doğurdu. Eski Romalıların sabun üretimiyle ilgili bilgilerinin Avrupa’ya yayılmasıyla değerli sabun üretim merkezleri ortaya çıktı. Sabun yapımcılığı 7. yy.da Avrupa’da meslek haline geldi. Zerzevat ve hayvan yağlarına bitki külleri ve hoş kokular katan sabun üretimcileri kendi ticaret ağlarını kurdular. Hoş kokuların da katılmasıyla artan sabun çeşitleri çamaşır yıkamada ve banyo yapmak için kullanıldı.

Sabuna talep arttıkça üretimi de arttı ve sabuncular bir esnaf kümesi oluşturdu. 10. Yüzyılda Bizans’ta esnaf loncaları içinde sabuncu esnafı kümesi da vardı. Türkler yaklaşık olarak 11. yy.a kadar sabun yerine sulardaki soda, çöven, saparma, sabun otu, süt kökü, kaşık otu, kılaya kavuğu, acı ağaç, her dem taze, tavşankulağı, hintkestanesi üzere saponinli hususları ve kül kullandı. Dokümanlara nazaran bugünkü sabunun ilkel biçimi birinci çağlarda Araplar tarafından yapıldı. Sabunculuk, ortaçağda İslam ülkelerinde gelişmiş bir imalat koluydu. Osmanlı’nda sabun esnafı tertip edilen merasimlerde esnaf alaylarında yer alıyordu. Osmanlılarda sabun imali ve tüketiminin hayli yaygın olduğuna arşiv vesikalarında rastlıyoruz.

Sabun üretiminin 12. yy.da başlandığı İngiltere’de ise, 1622 yılında I. King James, sabun üretim inhisarını yılda 100 bin dolar karşılığında bir sabun yapımcısına verdi. Lakin, sabun lüks sayılıp yüzde yüz vergiye tabi tutulduğundan halkın banyo yapması imkansızdı. Paklık ve su sistemleri Roma ve Girit’teki sistemlerle yarış edecek seviyeye gelmiş olmasına karşın, ülkede paklığa karşı genel bir isteksizlik hakimdi.

Dickens devri, müthiş bir pislik içinde geçti. Hastalıklar yeterliden düzgüne yayılıyordu. 1842’de, İngiltere Yoksul Yasası Kurulu sekreteri olan Edwin Chadwick’in eforları sonucunda, Parlamento, 1846’da “Halk Hamamlarını ve Yıkanma Meskenleri Hareketi”ni onayladı ve Gladstone, 1853’te sabun vergisini kaldırdı.

1860’ta Londra’da sayısı 10 olan halka açık yıkanma konutları, bir milyondan fazla sayıya yükseltildi. Bu hareket Amerika’ya da yayıldı. Amerikan Tıp Topluluğu Mecmuası’nın 1892 Ekim sayısında; korunma tedaviden daha olduğu takdirde, halka açık büyük bir hamam kurmanın, hastane inşa etmekten daha ucuza mal olacağını yazmaktaydı.

Gerçek manada bilimsel sabun imali ise, 18. yy.da da Michel Eugene Chevreul’un katkılarıyla, evvelce belirlenen kesin maksatların elde edilmesini sağlayan kimyasal formüllerin ortaya konmasıyla başlıyor. Buhar makinesi üzere buluşların gerçekleşmesiyle de, sabun imali gerçek bir endüstriye dönüşüyor. Sabunun sert sularda eritildiği vakit gereğince köpürmemesinin yol açtığı sakıncayı giderme çalışmaları, 1930’lu yıllarda ABD’de birinci deterjanların ortaya çıkmasını sağlıyor ve o tarihten bu yana deterjan üretimi da değerli bir sanayi kısmına dönüşüyor.

Osmanlı İmparatorluğu sabun üretimi açısından çok zengindi. Trablus sabunu, çiçek sabunu, misk sabunu, Hünkari sabun, beyaz ve siyah paşa sabunu, alaca sabun, kara sabun, kokulu sabun, Kandiye sabunu Girit Sabunu, Arap sabunu, leke sabunu ve fes sabunu… Bunlar imparatorlukta üretilen sabun cinslerinin yalnızca birkaçı…

Osmanlılarda sabunla ilgili birinci düzenlemeler Fatih Sultan Mehmet, İkinci Beyazıt, Yavuz Sultan Selim ve Yasal Sultan Süleyman dönemi kanunnamelerinde görülür. Fatih periyoduna ilişkin Foça sabunhanesi ile ilgili düzenlemede ve Yavuz dönemine ilişkin Trablus Sancağı kanunnamesinde sabun konusunda hukuksal düzenlemeler bulunur.

onraki periyotlarda sabunun üretimi, kalitesi, fiyatı, denetimi, ticareti ve sabuncu esnafı hususlarında epeyce fazla vesika ve düzenleme bulunması dikkat çekiyor. Sabun temel olarak, zeytinyağı, prina yağı, ay çiçek yağı, yerfıstığı yağı, palmiye özü yağı, iç yağı üzere unsurlardan elde edilen yağ asitleri ile sodyum tuzlarının yansımasından oluşuyor. Sabun üretimi, yıkama, pişirme, sıvılaştırma ve sabunlaşma olmak üzere dört evreden meydana geliyor. Yoğurma sırasında parfümler katılarak kokulu sabunlar elde ediliyor.

Kozmetik endüstrinin gelişmesiyle yalnızca paklık unsuru olmaktan çıkıp, özel formüller ve kokularla farklı özellikler kazanan sabun, gençlik, hoşluk ve pürüzsüz bir cildin en doğal kaynağı haline geldi.

Osmanlı’da sabun

Sabun, Osmanlı Devleti’nde ‘sabunhane’ denilen ve şahıslara ilişkin olan imalathanelerde klâsik prosedürlerle üretiliyordu.

Sabunun hammaddesi zeytinyağı ve içyağıydı. Ekonomik bedeli olan ve tercih edilen sabunlar zeytinyağından imal edilenlerdi.

Osmanlı İmparatorluğu’nda sabun üretimi yapılan yerlerin başında zeytin yağının bol olduğu yerler olan Batı Anadolu ve Adalar, Şam, Halep ve Namlus geliyordu.

O devirde en fazla sabun üreten merkezler ise Midilli ve Girit Adaları, Ayvalık, Edremit, Kemer Edremit, İzmir, Kızılcatuzla, Yunda Acası ve Urla’ydı.

Buralarda imal edilen sabunun büyük bir kısmı, saray, ordu ve İstanbul halkının muhtaçlığını karşılamak üzere ‘Dersaadet tahsisatı’ olarak ayrılırdı.

Osmanlı Devleti’nde en kaliteli ve en çok aranan sabunlar Girit Adası, bilhassa de Kandiye’de yapılanlardı. Kandiye sabunları paklık ve âlâ pişmiş olmaları ile nam salmıştı. Bu özelliklerinden ötürü Midilli ve Edremit sabunlarının üzerine ‘Girit Sabunu’ damgası vurularak taklit edilmiş ve bu durum Giritli sabuncuların şikayetine sebep oldu.

Hanya, Kandiye, Resmo başta olmak üzere Girit’te elde edilen zeytinyağının değerli ölçüsü sabun üretiminde kullanılmaktaydı.

18. yüzyılın birinci yıllarında Girit’te sabunhane sayısı birkaç tane iken, yüzyıl ortalarına hakikat on misliden fazla arttı ve adadaki sabunhanelerin adedi daha sonra 45’e ulaştı.

Lübnan’daki Trablusşam kenti ve etrafı de zeytinyağının çokça bulunduğu ve sabun üretiminin de o nispette fazla olduğu bir bölgeydi.

Özellikle Nablus, Kudüs, Rakka ve Şam sabunculuğunun çok geliştiği ve sabun ihraç eden kentlerdi. Buralarda sabunun geçmişi 14. yüzyılın ortalarına kadar gidiyordu. Anadolu’nun ve Mısır’ın sabun muhtaçlığı da büyük ölçüde bu bölgelerden karşılanmaktaydı.

Sabunu çok meşhur olan ve sabun ihraç eden Halep’te 19. yüzyıl sonlarında 12 sabunhane mevcuttu. Halep ve civarında imal edilen sabunlar mahallî muhtaçlığı karşılamaları dışında, Avrupalı ticaret şirketleri ve büyük tüccarlar tarafından Suriye dışına ihraç ediliyordu.

Edirne ve Kudüs’te imal edilen ‘misk sabunu’ ise Osmanlı sarayına, sultanlara ve devlet ricaline sunulan bedelli armağanlar ortasındaydı.

Meyve sabunları

Parfüm kokulu sabunların yeni yeni hayatımıza girdiği düşünüldüğünde, meyve kokulu sabunların bundan en az üç yüz yıl evvel ülkemizde kullanılmaya başlanması sabunlara tarihi bir fonksiyon de yüklüyor. Görenlerin plastik meyvelere benzettiği, lakin bilenlerin fark edebileceği meyve sabunları, tarihte hem paklık hem de süs eşyası olarak kullanılırdı.

Elma, armut, üzüm, şeftali, kiraz, muz, kavun, çilek, kayısı, limon biçiminde üretilen ve her birine has kokusuyla dikkat çeken meyve sabunları, 19. Yüzyılda Edirne’nin en değerli ticaret hususuydu. Bitki ve otlardan elde edilen yağların burun, ciğer direkt ve deri tarafından bedene alındığını kabul edersek bu sabunların süs olmaktan çıkıp, doğal ilaç fonksiyonu üstlendiğini de görürüz.

Meyve esanslı sabunlar, bugünkü limon, şeftali ve elma kokulu sabun ve şampuanlara temel oluşturduğunu da söyleyebiliriz. Evvelce paklık artık ise yalnızca süs aracı olarak kullanılan meyve sabunları, bildiğimiz yeşil sabunların eritilmesinden elde ediliyor. Sıvı haline getirilen sabun, içine birkaç damla gül yağı konulduktan sonra soğuyana kadar bekletiliyor. Daha sonra sabun hamurunun yoğrulmasına geçiliyor.

Hangi meyvenin kokusu verilmişse, hamura onun hali veriliyor. Son olarak da aslına uygun olarak boyanıp hazır hale geliyor. Üretilen sabunların hepsi piyasada satılmaz, büyük bir kısmı padişahın isteği üzerine İstanbul’a Topkapı Sarayı’na gönderilirdi. Mis kokulu meyve sabunları, birebir vakitte çok pahalı bir süs eşyasıydı.

Özellikle padişah kızları ve cariyeleri çeyizlerine, odalarına bu sabunları koyarlardı. Ayrıyeten padişahların yabancı devlet liderlerine gönderdiği armağanlar ortasına meyve sabunları da konulmasına ihtimam gösterilirdi.